De verlichting en (pre-)romantiek
Alle afbeeldingen zijn gegenereerd met ChatGTP door Fred Marsman
Inleiding
De achttiende eeuw stond in het teken van de Verlichting, een periode waarin rede, rationalisme en onderwijs centraal stonden. Schrijvers en denkers gingen ervan uit dat de mens, door gebruik te maken van zijn verstand, zichzelf en de maatschappij kon verbeteren. Ideeën over opvoeding en deugdzaam leven kregen een belangrijke plaats in de literatuur, omdat men geloofde dat een goede opvoeding tot een betere samenleving zou leiden.
Een van de belangrijkste schrijvers bij deze stroming was Justus van Effen (1684–1735).
Zijn bekendste werk was het literaire tijdschrift, De Hollandsche Spectator (1731–1735). Geïnspireerd op het Engelse The Spectator van Addison en Steele. Hij behandelde er maatschappelijke, morele en literaire kwesties in en speelde een belangrijke rol in de verspreiding van Verlichtingsideeën in de Nederlanden.
Naast Justus van Effen waren Betje Wolff en Aagje Deken In Nederland toonaangevend binnen deze stroming. In hun beroemde briefroman Sara Burgerhart tonen zij hoe een jong meisje met een zelfstandig denkvermogen en een deugdzame levenshouding haar weg zoekt in de maatschappij, een duidelijk voorbeeld van de verlichtingsthematiek in de literatuur.
Lees de elfde brief.
Ook Hiëronymus van Alphen droeg met zijn Kleine Gedichten voor Kinderen bij aan de opvoedingsidealen. Hij spoort daarin kinderen aan tot deugdzaamheid en gehoorzaamheid, maar tegelijkertijd heeft hij oog voor kinderlijke onschuld en speelsheid.
Tegen het einde van de eeuw begon het rationalisme echter minder vanzelfsprekend te worden. Er ontstond een overgang naar de preromantiek, waarin gevoel, verbeelding en het individuele innerlijk meer aandacht kregen. Dichters als Jacobus Bellamy en Rhijnvis Feith werden belangrijke vertegenwoordigers van deze ontwikkeling. Bellamy benadrukte in zijn gedichten het persoonlijke gevoel en vaderlandsliefde, terwijl Feith in werken als Julia een melancholisch verlangen naar het onbereikbare en een vlucht in de natuur en het gevoel laat zien, wat vooruitloopt op de latere romantiek.
Zo vormt de achttiende eeuw een boeiende overgangsperiode in de literatuur: van het geloof in de rede en opvoedbaarheid van de mens naar een tijd waarin gevoel en verbeelding de hoofdrol zouden gaan spelen.
Bellamy was een dichter die tussen de Verlichting en de Romantiek in stond: hij dacht nog wel na over de wereld, maar vond het gevoel minstens zo belangrijk. Met zijn liedjes over vriendschap, liefde en het vaderland bracht hij de poëzie dichter bij het volk en werd hij een stem voor vrijheid en gevoel in zijn tijd.
Zijn belangrijkste werk bestond uit de bundels Gezangen van mijn jeugd (1782), een bundel met eenvoudige, gevoelige liederen over jeugd, vriendschap, natuur en liefde en Vaderlandsche Gezangen (1784–1786), patriottistische gedichten en liederen over vrijheid, vaderlandsliefde en saamhorigheid.
Het gedicht ‘Een jongen verzoekende op de kermis te gaan’ van Pieter Langendijk past in de Verlichting
Humor en ironie worden hier ingezet als middel om kritiek te leveren op starre moralisten.
Het gedicht laat zien hoe een jongen op slimme wijze religieuze argumenten gebruikt om zijn vader te overtuigen hem naar de kermis te laten gaan, waarbij de spanning tussen religie en het verlangen naar plezier in de 18e eeuw duidelijk wordt.
Brave Hendrik
een leesboekje voor jonge kinderen (1810)
Nicolaas Anslijn zijn kinderboek Brave Hendrik heeft ook alle kenmerken van de Verlichting. Het boek gaat over een jongen, Hendrik, die altijd braaf en gehoorzaam probeert te zijn. Hij helpt zijn ouders, is eerlijk, ijverig en leeft volgens de deugden van de christelijke moraal en Verlichting, zodat hij een voorbeeld is voor andere kinderen.
Het moralistisch kindergedicht in de afbeelding komt uit de afsluitende les in het boek De Brave Hendrik en is bedoeld om kinderen aan te moedigen deugdzaam te leven.
De romantiek
De negentiende eeuw werd overheersd door de romantiek. Via het gevoel wil men zich ze veel mogelijk uitleven. Teleurgesteld door het heden schiep men een een tweede werkelijkheid.
Die tweede werkelijkheid kende een aantal vluchtwegen:
- De natuur geeft je de mogelijkheid je van de alledaagse werkelijkheid te verwijderen en dichter bij het eeuwige te komen.
- Door het verleden kan je je eigen werkelijkheid ontvluchten.
- Religie maakt het mogelijk om de behoefte aan het eeuwige te beleven.
- Humor laat je de betrekkelijkheid van alles inzien.
- De fascinatie voor de dood laat de fantasie zijn gang gaan.
- Door middel van opstandigheid probeerde de romanticus te ontsnappen/een einde te maken
aan onrecht, bekrompenheid en hypocrisie in de samenleving.
De natuur
- De natuur geeft je de mogelijkheid je van de alledaagse werkelijkheid te verwijderen en dichter bij het eeuwige te komen.
- Belangrijke vertegenwoordiger in de poëzie was Guido Gezelle.
Guido Gezelle – Het schrijverke
Belangstelling voor het verleden
Staring kijkt in onderstaand gedicht naar het verleden en geeft commentaar op de zelfverheerlijking van elke generatie in de Nederlandse literatuurgeschiedenis. Hij gebruikt ironie om afstand nemen van overdreven rationalisme van zijn eeuw.
A.C Staring -De lettereeuwen
Op de afbeelding:
Joost van den Vondel (links onder) – vertegenwoordiger van de Gouden Eeuw
Daniel Heinsius (links boven) – eveneens Gouden Eeuw
Smits en Hoogvliet (links onder) – representanten van de Paarlen Eeuw (de overgangsperiode na de Gouden Eeuw)
A. Staring (rechtsboven) – vertegenwoordiger van de Diamanten Eeuw waarin hij en tijdgenoten zich bevonden.
Tijdens de romantiek verlangde men vaak terug naar de Gouden Eeuw een tijd waarin wij een belangrijke natie waren.
Ook bij Hendrik Tollens zie je een romantisch verlangen naar de Gouden Eeuw, vooral als symbool voor vaderlandse trots en nationale eenheid. Tollens is tijdens zijn leven de populairste dichter van Nederland. Na zijn dood wordt hij snel minder populair.
De afbeelding gaat over de Slag op de Zuiderzee, ook wel de Slag van Bossu geheten. Het was een zeeslag tijdens de Tachtigjarige Oorlog en vond plaats in oktober 1573 tussen de watergeuzen en een Spaanse vloot, op de Zuiderzee nabij Hoorn en Marken.
Het gehele gedicht gaat over de jonge Harink, die tijdens de zeeslag de Spaanse vlag van de mast afscheurt, en zo laat zien dat eer en vaderland boven het eigen leven gaan.
Religie
Religie maakt het mogelijk om de behoefte aan het eeuwige te beleven.
In Nederland heeft de Reveil-beweging als belangrijkste vertegenwoordiger Willem Bilderdijk. Hij was een invloedrijke Nederlandse dichter, geleerde en historicus uit de late 18e en vroege 19e eeuw, bekend om zijn conservatieve opvattingen en vurige, romantische stijl.
Willem Bilderdijk – Gebed
Humor
Humor laat je de betrekkelijkheid van alles inzien.
In onderstaand gedicht laat De Schoolmeester (Gerrit van de Linde) op ironische wijze zien dat lesgeven niet altijd leuk is en benadrukt hij met humor de negatieve kanten van het schoolmeesterschap.
De dood
In de romantiek werd de dood vaak gezien als een mysterieus en fascinerend thema. Dichters en schrijvers zagen de dood als een poort naar het eeuwige en een ontsnapping aan de alledaagse werkelijkheid. De begraafplaats werd een plek van bezinning en schoonheid, waar men de nietigheid van het leven en de grootsheid van de natuur kon voelen.
Tegelijkertijd speelde humor in de romantiek een rol om met deze zwaarte om te gaan. Humor liet zien dat alles betrekkelijk is, en bood de mogelijkheid om het verdriet en de ernst van het bestaan te relativeren. In grafschriften, ironische gedichten en karikaturen werd de dood soms met luchtigheid benaderd, waardoor de romantische fascinatie voor de dood een speelse kant kreeg.
Belangrijkste vertegenwoordiger: Piet Paaltjens, pseudoniem van François HaverSchmidt
Opstandigheid
Opstandigheid is een kenmerk van de romantiek. Multatuli sluit hierbij aan door zijn persoonlijke strijd tegen onrecht, zijn verzet tegen maatschappelijke hypocrisie en zijn nadruk op de individuele roeping om voor rechtvaardigheid te strijden.
Zijn belangrijkste werk de Max Havelaar of de Koffiveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappij gaat over de aanklacht van Multatuli tegen de uitbuiting en onderdrukking van de Indonesische bevolking door het Nederlandse koloniale systeem.
Zijn Ideeën (1879) gaan over rechtvaardigheid, individuele vrijheid en verzet tegen onderdrukking en hypocrisie.
